“Terör” kelimesinin kökeni Latince’den gelmekte olup, kelime anlamı “korkudan titreme,” “titremeye sebep olma” olarak literatüre geçmiştir. Bir başka tanımda ise terör, “Sosyal veya siyasal amaçları elde etmek için aşırı ölçülere varan şiddet kullanma ya da şiddet tehdidi” olarak ele alınmıştır (Yayla, 1990). Bu noktada “aşırı ölçülere varan” tanımının altını çizmekte fayda vardır.
Peki bu “aşırı ölçülere varan şiddet”in toplum üzerindeki etkileri nelerdir?
Kamu alanları genellikle terör saldırılarının birinci hedeflerindendir. Bu sebeple, terör olaylarının ilk ve doğrudan etkilerine bakıldığında, insan hayatını tehdit ettiği ve beraberinde maddi zararlara yol açtığı görülmektedir. İnsan eliyle gerçekleştirilen bu saldırılar, birçok can ve mal kaybına yol açmakta ve birçok insanı etkisi altına almaktadır.
Terör Saldırıları Diğer Travmatik Olaylardan Nasıl Ayrılır?
Terörizm, temelde toplum içerisinde korku ve belirsizliği arttırmak için tasarlanmıştır. Bu sebeple terör saldırıları, algılanan kontrol eksikliği nedeniyle diğer travmatik olaylardan daha ciddi psikolojik sonuçlara neden olabilmektedir. Bununla birlikte terörizm, topluluk duygusuna ve ulusal güvenliğe de zarar verdiğinden dolayı ırksal, etnik, ekonomik ve dini sorunları da beraberinde getirebilmektedir.
Araştırmalar aynı zamanda, insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylar sonrası kişilerin yaşamlarına uyum sağlama ve tekrardan bağ kurmakta daha çok zorlandığını göstermektedir. Terör saldırılarının ardından okullarda ve çalışma ortamlarında da devamsızlığın arttığı ayrıca belirtilmektedir (Butler vd., 2003).
Terör Saldırıları Sonrası Yetişkinlerde Travmatik Stres Tepkileri
Terör saldırısı sonrası kültürel, sosyal ve psikolojik yapıda önemli değişim ve dönüşümler görülebilmektedir (Tuncay ve Akçay, 2018). Psikolojik etkilerden olan stres tepkileri cinsiyete, önceki duygusal veya zihinsel sağlık sorunlarının varlığına ya da yokluğuna göre önemli ölçüde değişiklik gösterebilmektedir. Terör saldırısına maruz kalmış kişilerde, travma sonrası stres bozukluğu ve panik ataklarının ortaya çıkabildiği görülmüştür.
Patlamalara maruz kalan kişilerde kısa vadede kırılganlık, korku, kaygı, suçluluk, uyku güçlükleri, kaçınma davranışları, konsantrasyon güçlükleri, öfke patlamaları, iletişim problemleri, anlam ve değerlerde değişiklik, aile içi çatışmalar ve sosyal izolasyon gibi tepkiler görülebilmektedir (Whitworth, 2016).
Terör Saldırısı Sonrası Travmanın Yaygın Belirtileri
Terör saldırılarının hayatın akışını önemli ölçüde etkilediği ve sekteye uğrattığı görülmektedir. Buna maruz kalan kişilerde olayın olduğu ilk andan itibaren bazı belirtiler meydana gelebilmektedir (NIMH, 2019).
Duygusal Tepkiler: Bu beklenmedik durum meydana geldiğinde, ilk başta kişi öfke, korku, şok, inkar, üzüntü, küskünlük, suçluluk, utanç, çaresizlik, sevdiklerinden ayrılma duygusu deneyimleyebilir.
Fiziksel Tepkiler: Olayı yaşayan, olayı gören veya olayı yaşayan sevdiklerinden olayı duyan kişilerde mide bulantısı, fiziksel ağrı, hızlı nefes alma, çok terleme, kolayca irkilme, panik ataklar görülebilir.
Diğer Tepkiler: Kişiler ayrıca güvensizlik, geri çekilme, izolasyon yaşayabilir; aşırı kontrolcü veya uzlaşmaz hale gelebilirler. Belirtiler hakkındaki bilgi eksikliği nedeniyle olayla ilgili istemsiz ve tekrarlayıcı düşünceler, duygusal uyuşma (örn. kendilerine olayı hatırlatan düşüncelerden veya faaliyetlerden kaçınma, duygusal ayrılma/kopma), artan uyarılma (örn. hipervijilans, uyku bozuklukları, asabiyet, konsantrasyon güçlüğü), kafa karışıklığı, kararsızlık, anksiyete, oryantasyon bozukluğu, hatırlamada zorluk, dikkat süresinin kısalması, kendini suçlama ve istenmeyen anılar yaşanabilir.
Terör Saldırıları Sonrası Çocuklarda Görülen Travmatik Stres Tepkileri
Çocuklarda, terör saldırılarının etkileri özgüven eksikliği, korku, kaygı ve çaresizlik olarak görülebilmektedir. Bunun yanında, çocuklarda uyku problemleri, kabuslar, günlük faaliyetlerde zorlanmalarla birlikte, iştahsızlık, karın ağrısı, baş ağrısı ve mide bulantısı gibi fiziksel belirtiler gözlemlenebilmektedir (Şavur ve Tomas, 2008).
Çocukların oyun, resim, müzik, yazı yazma, kitap okuma, drama ve rol yapma gibi çeşitli iletişim araçlarını kullanmaları, çocukların travma ile ilgili duygularını tanımlamalarını ve sembollerle ifade etmelerini kolaylaştırabildiğinden dolayı, ebeveynlerine ve diğer bakım verenlerine, çocuklarını bu konuda teşvik edilmeleri önerilmektedir.
Ebeveynler, çocuklarının gösterebileceği olası tepkileri bilmelidir. Çocuklarınızda aşağıdaki belirtileri görüyorsanız bir uzmana danışabilirsiniz (NIMH, 2019).
0-5 yaş aralığında görülebilen tepkiler:
- Ebeveynlere veya bakıcılara yapışmak
- Eskisinden daha çok ağlamak
- Öfke nöbetleri geçirmek ve sinirli olmak
- Mide ağrısı veya baş ağrısı gibi fiziksel sorunlardan şikayetçi olmak
- Aniden altını ıslatma, parmak emme gibi davranışlara dönmek
- Korkuda artış (örn. karanlıktan, canavarlardan veya yalnız kalmaktan)
- Travmatik olayın detaylarını hayali oyuna dahil etmek
6-11 yaş aralığında görülebilen tepkiler:
- Okulda sorunlar yaşamak
- Kendini aile ve arkadaşlardan izole etmek
- Kabus görmek, yatağa gitmeyi reddetmek veya başka uyku sorunları yaşamak
- Sinirli, kızgın veya yüksek tepkiler veriyor olmak
- Konsantre olamamak
- Mide ağrısı ve baş ağrısı gibi fiziksel sorunlardan şikayetçi olmak
- Yersiz korkular geliştirmek
- Eğlenceli aktivitelere olan ilgiyi kaybetmek
Çocuğunuz Bu Tepkileri Gösterdiğinde Neler Yapabilirsiniz?
- Çocukların üzülmesine, ağlamasına ve duygularını dışa vurmasına izin verin.
- Çocukların olay ve duyguları hakkında konuşmasına, yazmasına veya resim çizmesine olanak sağlayın.
- Travmatik olaylarla ilgili tekrar eden haberlerin izlenmesini sınırlayın. Küçük çocuklar, haber kapsamının tek bir olayla ilgili olduğunu ve birden çok benzer olayla ilgili olmadığını anlamayabilir.
- Uyku sorunu yaşayan çocuklara özel ilgi gösterin. Işık açıkken uyumasına izin verin veya odanızda (kısa bir süre) uyumasına izin verin.
- Yatmadan önce hikayeler okumak, birlikte akşam yemeği yemek veya oyun oynamak gibi her zamanki rutinlerinizi korumaya çalışın (veya yeni rutinler oluşturun).
- Mümkün olduğunda çocukların kendi kararlarını vermelerine izin vererek kontrolün kendilerinde olduğunu hissetmelerine yardımcı olun, yemek seçmek veya kıyafet seçmek gibi.
- Güvenli bir ortamda bir ay kaldıktan sonra çocuklar normal rutinlerini gerçekleştiremezlerse bir uzmana başvurun.
- Yeni davranışsal veya duygusal problemler gelişirse, özellikle bu semptomlar birkaç haftadan uzun sürerse, bir sağlık kuruluşu ile iletişime geçin: geçmişe dönüşler (geriye dönüşler, zihnin olayı yeniden yaşamasıdır), kalp çarpıntısı ve terleme, kolayca ürkmek, duygusal olarak uyuşmuş olmak, çok üzgün veya depresif olmak.
Belirtilerle Başa Çıkmak
Zaman zaman kişi, travmatik olay sonrası olayı anlamlandırmada, ne yaşadığını isimlendirmede ve duygu/düşünceleri konuşmada güçlük yaşayabilmektedir. Bu durumda yapılabilecek birkaç şey mevcuttur (NIMH, 2020).
Gözlemleyin: Uyuma güçlüğü, artan alkol ve diğer madde kullanımı, kolayca öfkelenme veya korkma, depresif hissetme ve düşük enerjiye sahip olma gibi vücudunuzun tepkilerini tanıyın.
Bağlantıda kalın: Yalnız olmadığınızı hatırlayın. Sevdiğiniz, duygusal destek ve yardım alabileceğiniz insanlarla iletişiminizi sürdürün. Arkadaşlarınızdan, ailenizden ve topluluğunuzdan veya dini kuruluşlardan yardım isteyin.
Düzenli egzersiz yapın: Araştırmalar, düzenli olarak egzersiz yapmanın kaygıyı azaltmaya, ruh halinizi yükseltmeye ve sağlığınızı iyileştirmeye yardımcı olabileceğini söylemektedir.
Gevşeyin: Meditasyon, gevşeme veya nefes egzersizleri belirtileri azaltmak için faydalı olabilir.
Yardım isteyin: Bu travmatik belirtiler günlük rutinlerinizi zorluyorsa veya sadece yaşadıklarınızı anlatmak istiyorsanız, ihtiyaç duyduğunuzda destek alabileceğiniz kişi ve kurumlar olduğunu unutmayın, gerekli durumlarda bu yerlere başvurun.
Gevşeme ve Stabilizasyon için Topraklama (Grounding) Teknikleri
Topraklama, duygusal açıdan (örneğin kaygı, öfke, üzüntü, kendine zarar verme) ayrışmaya yardımcı olabilecek bir dizi basit stratejidir. Temel olarak, deneyimlediğiniz zor duygulardan başka bir şeye odaklanarak dikkatinizi dağıtmanın bir yolu olarak görülmektedir.
*Topraklama her zaman her yerde yapılabilir (Najavitz, 2002).
Üç çeşidi vardır:
1. Zihinsel (zihninizi odaklayarak)
2. Fiziksel (duyumlarınızı odaklayarak)
3. Yatıştırmak (kendinizle nazik bir şekilde konuşarak)
Zihinsel Topraklama
- Çevrenizi detaylı bir şekilde tarif edin. Tüm duyu organlarınızı kullanarak – örneğin “Duvarlar beyaz, 5 tane mavi sandalye var, duvara karşı duran ahşap bir kitaplık var…” nesneleri, sesleri, dokuları, renkleri, kokuları, şekilleri, sayıları ve ısıyı tarif edin. Bunu her yerde yapabilirsiniz.
- Kendinizle “kategori” oyunu oynayın. Örneğin, köpek türlerini, Jazz müzisyenlerini, alfabenin her harfiyle başlayan ünlü insanların isimlerini veya hayvanları, arabaları, televizyon dizilerini, yazarları, sporları, şarkıları ve şehirlerini kategorize edebilirsiniz.
- Günlük bir aktiviteyi detaylı bir şekilde tarif edin. Örneğin, pişirdiğiniz bir yemeği tarif edin (“İlk başta, patatesleri soydum ve dörde böldüm, sonra suyu kaynattım, daha sonra çeşitli otlardan bir sos hazırladım, zeytin yağı ekledim…”)
- Hayal edin. Sizin için rahatlatıcı veya zevkli bir zihinsel imge kullanın. Yine tüm duyularınızı kullanarak mümkün olduğunca gerçek ve net bir şekilde hayal etmeye çalışın.
- Bir şeyler okuyun, her kelimeyi kendinize söyleyin. Alternatif olarak her harfi tersten okumaya çalışın, bu şekilde dikkatinizi kelimelerin anlamlarına değil, harflere verebilirsiniz.
- Mizah kullanın. Ruh halinizi şaşırtmak için size komik gelen bir şeyler düşünün.
- Zihninize gelen olumsuz düşüncelerden komik bir melodiyle şarkı oluşturun, bu düşünceler her geldiğinde bu şarkıyı söyleyebilirsiniz.
- 10’a kadar sayın veya alfabeyi sayın. Ancak bunu çok yavaş bir şekilde yapın. (10…9…8…7….)
Fiziksel Topraklama
- Ellerinize soğuk ya da ılık su akıtın.
- Sandalyenizi olabildiğince sert bir şekilde tutun. Buradaki duyumlarınızı ve deneyiminizi fark edin.
- Etrafınızdaki çeşitli nesnelere dokunun. Kalem, kıyafetleriniz, masa, duvarlar… Dokuları, renkleri, ağırlıkları, ısıyı fark etmeye çalışın. Dokunduğunuz nesneleri birbiriyle özellikleri bakımından karşılaştırın.
- Cebinizde bir adet topraklama nesnesi taşıyın. Rahatsız edici duygular hissetmeye başladığınızda dokunabileceğiniz küçük bir nesne (küçük bir taş, yüzük, bir parça kumaş…)
- Bedeninizi fark edin. Vücudunuzun sandalyedeki ağırlığı, ayak parmaklarınızın çorabın içinde kıpırdanması, sandalyeye yaslandığınızda sırtınızdaki his…
- Esneyin. Parmaklarınızı, kollarınızı, bacaklarınızı esnetebildiğiniz kadar esnetin, başınızı yavaşça ve nazikçe döndürün.
- Ellerinizi sıkın ve bırakın.
- Zıplayın.
- Bir şeyi tadını çıkararak yiyin. Yemeği tam olarak deneyimleyin; görüntüyü, aromaları, dokuları, tatları ve deneyimi ayrıntılı olarak kendinize tarif edin.
- Nefesinizi fark edin. Her nefes alıp verişinizi fark ederek nefesinize odaklanın. Her nefes verişinizde kendinize hoş bir kelimeyi tekrarlayın.
Kendini Yatıştırma
- Bir arkadaşınızla veya küçük bir çocukla konuşuyormuş gibi nazik ifadeler söyleyin; örneğin, "Sen zor bir dönemden geçen iyi bir insansın. Bunu atlatacaksın.”
- Favorilerinizi düşünün. Favori renginiz, hayvanınız, mevsiminiz, yemeğiniz, bir gündeki favori zaman diliminiz, televizyon diziniz.
- Değer verdiğiniz insanların fotoğraflarını çekin ve bu fotoğraflara bakın.
- Size daha iyi hissettirecek ilham verici bir şarkının, sözün veya şiirin kelimelerini hatırlayın.
- Bir baş etme cümlesi söyleyin. “Bunu halledebilirim,” “Bu duygu geçecek.”
- Kendinize güvenli bir sürpriz planlayın, örneğin bir adet şeker, güzel bir yemek, ılık bir duş gibi.
- Gelecek hafta merakla beklediğiniz şeyleri düşünün. Belki bir arkadaşınızla geçireceğiniz zaman, gideceğiniz bir film veya yürüyüş.
Kişisel Sakinliğinizi Yaratın
- Kendi topraklama metodunuzu seçin veya oluşturun.
- Sizin yaratacağınız herhangi bir metod burada okuduklarınızdan çok daha değerli olabilir, çünkü bu metod sizin metodunuz olacak.
- Bir dizin kartı oluşturun veya telefonunuza en iyi topraklama yöntemlerinizin bir listesini yazın. Listeyi hazır bulundurun, böylece ihtiyacınız olduğunda orada olsun.
- Gerektiğinde çalabileceğiniz bir topraklama mesajını ses olarak kaydedin.
- Başka birinin sesini duymak istiyorsanız, danışmanınızdan veya bir yakınınızdan bu mesajı kaydetmesini isteyebilirsiniz.
- Başkalarının topraklamada size yardım etmesini isteyin. Ailenize ve arkadaşlarınıza topraklama hakkında bilgi verin, böylece bunalırsanız size yol gösterebilirler.
Vazgeçmeyin!
Kaynakça
Butler, A. S., Panzer, A. M., & Goldfrank, L. R. (2003). Preparing for the psychological consequences of terrorism: A public health strategy. Institute of medicine of the national academies.
Najavits, L. M. (2002). " Seeking Safety" Therapy for Trauma and Substance Abuse. Corrections Today, 64(6), 136-141
Şavur, E., & Tomas, S. A. (2010). Terör olayları sonrasında psikososyal destek hizmetleri. Kriz Dergisi, 18(1), 45-58.
Tuncay, T., & Akçay, S. (2018). Terörizmin Psikososyal Etkileri ve Sosyal Hizmet Uzmanlarının Rolleri. Toplum ve Sosyal Hizmet, 29(2), 307–334. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tsh/issue/39687/470007
U.S. Department of Health and Human Services (2019). 5 Things You Should Know About Stress. National Institutes of Health NIH Publication No. 19-MH-8109. https://www.nimh.nih.gov/health/publications/stress/index.shtml adresinden erişildi. Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022
U.S. Department of Health and Human Services (2019). Helping Children and Adolescents Cope With Disasters and Other Traumatic Events. National Institutes of Health NIH Publication No. 19-MH-8066. https://www.nimh.nih.gov/health/publications/helping-children-and-adolescents-cope-with-disasters-and-other-traumatic-events/index.shtml adresinden erişildi. Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022
U.S. Department of Health and Human Services (2020). Post-Traumatic Stress Disorder: What is post-traumatic stress disorder, or PTSD? National Institutes of Health NIH Publication No. QF 16-6388. https://www.nimh.nih.gov/health/publications/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/index.shtml adresinden erişildi. Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022
Whitworth, J. D. (2016). The role of psychoeducation in trauma recovery: Recommendations for content and delivery. Journal of Evidence-Informed Social Work, 13(5), 442–451. https://doi.org/10.1080/23761407.2016.1166852
Yayla, A. (1990). Terör ve terörizm kavramlarına genel bakış. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 45(1).
Yorumlar