Çocukluk ve ergenlik döneminde karşılaşılan zorbalık davranışlarının yetişkinlikte sona ermesini beklerken, bu tür davranışların iş yaşamında da sıklıkla devam ettiğini görüyoruz. Mobbing olarak bilinen işyeri zorbalığı, bir çalışanın sistematik bir biçimde duygusal şiddete, baskıya ve yıldırmaya maruz kalması olarak tanımlanır. Bu süreçte, mobbinge uğrayan çalışan küçük düşürülme, değersizleştirilme ve itibarının zedelenmesine yönelik çeşitli psikolojik şiddet davranışları
yla karşılaşır (1).
Mobbing, bazen doğrudan ve açık davranışlarla kendini gösterse de çoğunlukla anlamlandırılması zor, örtük ve manipülatif eylemlerle karşımıza çıkar (2). Genellikle basit bir şaka ya da birine yönelik küçük sataşmalarla başlayan bu süreç, zamanla iftira (örneğin başarısızlıkla suçlama), dedikodu ve dışlanmaya (örneğin toplantılara veya iş dışı aktivitelere davet etmeme, haber vermeksizin işleri yürütme) evrilebilir.
Mobbinge uğrayan kişinin kişilik özelliklerinin ya da başarısızlıklarının bu duruma neden olduğuna dair yaygın bir inanış vardır. Bu inanış, yaşanan şiddet ve tacizin haklı görülmesine yol açabilir. Sonuç olarak, kişi işten ayrıldığında ya da çıkarıldığında, suçlu olarak görülme riskiyle karşı karşıya kalır (2). Ancak bu davranışın temelinde yatan organizasyon kültürü ve yapısı göz ardı edilmemelidir. Mobbingin her türlü organizasyonda ortaya çıkabileceğini ve potansiyel olarak herkesi etkileyebileceğini unutmamak önemlidir. Özellikle rol dağılımına dair sınırlardan ve şeffaflıktan yoksun, çalışanlarda iş kaybı korkusu yaratan, kayırma ve adaletsizliğin yaygın olduğu, terfi ve profesyonel gelişim fırsatları sunmayan, çalışanların seslerini duyurmaktan veya duruş sergilemekten çekindiği organizasyonlar, mobbing kültürünün oluşmasını ve sürmesini desteklemektedir (2, 3).
Mobbinge Uğrayan Kişilerde Görülebilen Tepkiler
Tıpkı travmaya verilen savaş, kaç ve don tepkilerinde olduğu gibi, mobbinge uğrayan kişiler de benzer tepkiler gösterebilir. Mobbing sonrası yardım arama ya da atılganlık gösterme gibi davranışlar “savaş” tepkisi olarak değerlendirilirken; çalışanın performansını düşürmesi, sağlık izinleri alması, işten ayrılması, birim değiştirmesi ya da bu konuyu yakınlarıyla konuşmaktan kaçınması “kaç” tepkisi olarak değerlendirilebilir. Mobbing karşısında hiçbir şey yapmamak ve tamamen pasif kalmak ise “donma” tepkisidir. Mobbinge uğrayan kişiler, olaylar sona erdikten sonra bile, olayların gerçekten olup olmadığı konusunda şaşkınlık ve hayal kırıklığı yaşayabilirler; bu da donma tepkisine işaret eder (2).
Mobbinge Uğrayan Kişiler Ne Tür Kayıplar Yaşarlar?
Mobbing, yalnızca işten çıkarılma veya istifaya zorlanma gibi somut kayıplarla sınırlı kalmaz; aynı zamanda kişinin psikolojik sağlığını olumsuz yönde etkileyen pek çok içsel ve ilişkisel kayba yol açar.
Adil Dünya İnancı Kaybı: Dünyanın adil bir yer olduğu, iyi insanların çabalarının karşılığını alırken, kötü insanların ise kötü sonuçlarla yüzleşeceği inancı, adil dünya inancı olarak bilinir. Bu inanç, mobbinge uğrayan kişilerde sıkça sarsılmaktadır. Çalışanlar, işlerini en iyi şekilde yaparak ve çalıştıkları kurumun misyonunu destekleyerek takdir ve ödüllendirme beklerler. Ancak mobbinge uğrayan kişi, emeğinin karşılığını almak bir yana, haksızlıkla karşılaşır. Bu durum, onun hem mesleki yaşamında hem de iş dışındaki hayatında adaletin varlığına dair derin bir kırılma yaratır (4, 5).
Anlam Kaybı: Psikolojik sağlığının temel unsurlarından biri olan çalışma kapasitesi, üretken hissetme ve yapılan işe anlam atfetmeyle ilişkilidir. Mobbinge uğrayan kişiler, yaşadıkları travmanın etkisiyle hem üretkenliklerini kaybetme hem de ortaya koydukları işin anlamını yitirme riskiyle karşı karşıya kalabilirler. Bu durum, yalnızca iş hayatlarını değil, genel yaşam kalitelerini ve psikolojik uyumlarını da olumsuz şekilde etkileyebilir (5, 6).
Öz-değer Kaybı: İnsanlar, öz değerlerini erken dönemde başkalarının kendilerine nasıl yaklaştığına bağlı olarak şekillendirir ve yaşamın ilerleyen dönemlerinde de başkalarının onları nasıl gördüğü, kendilerini değerli hissetmelerinde etkisini sürdürür (5). Çalışanlar terfi aldıklarında ya da çalışma arkadaşları ve yöneticileri tarafından takdir edildiklerinde değerli hissederler. Ancak mobbinge uğrayan bir çalışan, küçümseme, itibarsızlaştırma ve suçlama gibi olumsuz davranışlarla karşılaştığında, öz-değer duygusunda ciddi sarsıntılar yaşayabilir. Öz-değer kaybı, iş ortamıyla sınırlı kalmayıp, genel hayatına da sızarak, kişisel ve sosyal yaşamında izler bırakabilir (7, 2).
Meslek ve Kimlik Kaybı: İşyerinde mobbing sonrası, kariyer ve mesleki kimlik kayıpları yaşanır. Mobbinge uğrayan kişi, özgüven kaybıyla birlikte, kimliğinin en önemli parçalarından biri olan mesleğini ve kariyerini yitirme riskiyle karşı karşıya kalır. Böyle bir kayıp, mali zorlukları da beraberinde getirirken, aynı zamanda yeniden iş bulma ve istihdam edilebilirlik konusunda belirsizlik ve endişe yaratır (2, 3).
İşyerindeki İlişkilere Dair Kayıplar: Mobbinge uğrayan kişiler, meslektaşlarından ya da iş arkadaşlarından destek alamadıklarında, hem kurum tarafından hem de daha önce arkadaş olarak gördüğü diğer çalışanlar tarafından ihanete uğramış hissedebilirler (2). Mobbing sarmalında yaşadıkları zorlayıcı deneyimleri anlamlandırmaya çalışırken ve yardım arayışına girerken, çoğu zaman diğerleri tarafından olumsuz bir tavırla karşılaşırlar. Bu süreçte, huzuru bozan ve suçlu olan kendileriymiş gibi bir algı oluşabilir.
Diğer İlişkilere Dair Kayıplar: Mobbing süreci, yalnızca kişinin kendisini ve iş ortamını değil, aile ve arkadaş ilişkilerini de derinden etkiler. İletişim biçimlerinde değişiklikler, duygusal dalgalanmalar, artan öfke ve olumsuz tutum, kişinin sahip olduğu en sağlam ilişkilerini bile zorlayabilir. Mobbing deneyimine saplantılı bir şekilde odaklanılması, iletişimde eksikliklere yol açabilir ve kişinin bu deneyimi hayatındaki tek konuymuş gibi sürekli gündeme getirmesine neden olabilir. İşyerinde deneyimlediği ihanet duygusu, iş ortamıyla sınırlı kalmayıp, diğer sosyal ilişkilere de bulaşan genel bir güvensizlik hissine dönüşebilir (2, 3).
Kimliğin Diğer Yönlerine Dair Kayıplar: Mobbing süreci, kişinin kendilik duygusunu zayıflatarak, çevresindeki insanların tanıdığı ve önemsediği çok boyutlu kişiliğini kaybetmesine yol açabilir. Mobbingin etkileriyle baş etmeye çalışan kişi, aile üyelerine ve arkadaşlarına yeterli zaman ayıramayabilir ya da duygusal destek sağlayamayabilir. Bu durum, ebeveyn, arkadaş veya evlat gibi önemli rollerinin zedelenmesine neden olabilir. Sonuç olarak, hem kişi hem de yakın çevresi duygusal yük ve kopukluk deneyimleyebilir (2, 3).
Sağlıkla İlgili Kayıplar: Çoklu kayıplar yaşayan kişiler için mobbing, güçlü bir travmatik stres kaynağıdır. Bu süreç, hem fiziksel hem de psikolojik sağlık üzerinde tehditler oluşturabilir. Mobbinge uğrayan kişiler, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), psikosomatik semptomlar, anksiyete ve depresyon gibi çeşitli psikolojik sağlık sorunlarıyla karşı karşıya kalabilirler (2, 3).
Mobbing ile Baş Etme Yolları
Mobbing sürecinde sadece mobbinge uğrayan çalışanın çabaları değil, işyerindeki diğer çalışanların ve yöneticilerin desteği de büyük önem taşır. Mobbing döngüsünü kırmak, uzman yardımı almak, sınırlar belirlemek, düzenli sıklıkta mola vermek ve sosyal destek mekanizmalarından yararlanmak, bu zorlayıcı durumla başa çıkmak için etkili yollar sunar.
Döngüyü Kırmak
Mobbinge uğrayan kişinin yardım arayışı, sürecin başlangıcıdır. Ancak bu döngüden yalnızca bireysel çabalarla çıkmak mümkün olmayabilir. Üst düzey yöneticilerin müdahalesi, işyerindeki rollerin yeniden tanımlanması ve diğer çalışanların (yani "seyirci"lerin) harekete geçirilmesi ile mobbing döngüsü önemli ölçüde kırılabilir. Bu kolektif tepki, sadece mobbinge uğrayan kişiyi değil, tüm işyerini olumlu yönde etkiler (2, 3, 8).
Uzmanlardan Destek Almak
Mobbing sürecinde çalışanın, hakları konusunda bilgi edinmesi, kurum içi mekanizmalara başvurması ve gerektiğinde hukuki destek alması son derece önemlidir. Ancak bunların yanı sıra, kişi yaşadığı psikolojik zorluklarla başa çıkabilmek için, mobbing ya da travma konusunda deneyimli bir ruh sağlığı uzmanından destek alabilir. Hem kurum içindeki destek mekanizmaları hem de kurum dışındaki profesyonel yardım, kişinin yaşadığı travmatik deneyimi anlamlandırmasına ve bu travmatik etkiler ile başa çıkabilmesine olanak tanır. Uzman desteği, iyileşme sürecinin hızlanmasında önemli bir rol oynar (2, 3).
Sınır Koymak
Mobbinge uğrayan kişi, sınırlarına yönelik sürekli saldırılarla kaygı, korku, kafa karışıklığı ve öfke gibi duygular yaşayabilir. Bu duygusal yükün artması, kişinin fiziksel ve zihinsel sağlığını da olumsuz etkileyebilir. Sınırlarının sürekli test edilmesi, kişiyi enerjisiz bırakabilir. Bu nedenle, kişinin işyeri içinde ve dışında net sınırlar koyması, mobbinge karşı koruyucu olabilir. Çalışan, rolü, iş yükü, çalışma saatleri, molalar, kişisel alanı ve iş arkadaşlarıyla olan ilişkileri gibi konularda sağlıklı sınırlar belirleyerek, hem duygusal hem de profesyonel anlamda kendisine koruyucu bir alan yaratabilir (3, 8).
Ara Vermek
Mobbing sürecinin etkilerinden uzaklaşmak için zaman zaman ara vermek çok önemlidir. Çalışma sırasında kısa bir yürüyüş yapmak veya bir süre işten uzaklaşmak, hem fiziksel hem de zihinsel olarak dinlenmeye yardımcı olabilir. Bu küçük aralar, zihnin rahatlamasına ve stresin azalmasına olanak tanır. Ayrıca, tatil gibi uzun süreli aralar, yaşanan olayları anlamlandırma ve sindirme, iş dışından kişilerle etkileşimler kurma ve yenilenme fırsatı yaratabilir (2, 8).
Özbakım
Özbakım, kişinin hem fiziksel hem de psikolojik sağlığını iyileştirebilmesi için çok önemlidir. Dinlenme, rahatlama, dengeli beslenme, düzenli uyku, hobilere vakit ayırma ve egzersiz gibi alışkanlıklar, stresle başa çıkmada yardımcı olabilir (2).
Sosyal Destek
Mobbing ile mücadelede sosyal destek almak çok kritik bir faktördür. Yaşanan zorlukları ve bu süreçte hissedilen duyguları, güvenilir bir aile üyesi veya yakın bir arkadaşla paylaşmak, süreci atlatmada önemli bir destek sağlayabilir. Bu tür duygusal paylaşımlar, kişiye yalnız olmadığını hissettirerek iyileşme sürecini hızlandırır. Ayrıca, sosyal destek somut çözüm yolları bulma konusunda da kişiyi yönlendirebilir (2).
Mobbinge Uğrayan Yakınıma Nasıl Destek Olabilirim?
Bir arkadaş, partner veya aile üyesi olarak, sevdiğiniz birinin bu deneyimi yaşamasını izlemek zor olabilir. Ancak ona destek olmanız, bu süreçteki yükünü hafifletmek ve duygusal olarak güçlenmesine yardımcı olmak açısından son derece önemlidir. Mobbinge uğrayan yakınınıza destek olmanın bazı yolları:
Yanında olun ve dinleyin: Mobbinge uğrayan kişi, kendisini sıklıkla izole olmuş ve yalnız hisseder. Bu süreçte onun yanında olmanız, mobbing hikayesini dinlemeniz, duygularını önemsediğinizi göstermeniz yalnızlık hissini azaltarak rahatlamasını sağlayabilir. Dinlerken, yargılayıcı ifadelerden kesinlikle kaçınmak son derece önemlidir. “Neden karşı koymadın?”, “Boşver, sesini çıkarma.” ya da “Biraz daha katlan.” gibi ifadeler, kendisini suçlu ve anlaşılmamış hissetmesine yol açabilir.
Nasıl olduklarını sorun: Yakınınızın, mobbing süreciyle ilgili konuşmayı başlatması bazen zor olabilir. Konuşmak istemediğini, mahremiyetine müdahale edeceğinizi ya da bu durumu hatırlatarak daha fazla acı çekmesine sebep olacağınızı düşünebilirsiniz. Ancak, çoğu zaman konuşmayı başlatmak onlar için sizden daha da zor olabilir. Yakınınız o an konuşmak istemese bile, konuşmaya hazır olduğunda sizin yanında olacağınızı bilmek güven verici olacaktır.
Müdahale edin: Mobbinge uğrayan kişiyle aynı işyerinde çalışıyorsanız bu duruma müdahale edebilirsiniz. Müdahale ederken sakin ve kararlı bir yaklaşım sergilemek, tartışmaları tırmandırmaktan, misilleme yapmaktan ya da şiddet içeren davranışlardan kaçınmak son derece önemlidir. Aksi halde, bu tutum, durumun daha da kötüleşmesine sebep olabilir. Ayrıca kurum içi ya da hukuki süreçlerde tanıklık ederek de yakınınıza destek olabilirsiniz.
Destek almaya teşvik edin: Yakınınızı, psikolojik destek, hukuki danışmanlık ya da kurum içi yardım alma konusunda cesaretlendirebilirsiniz. Bu süreçte, onunla birlikte araştırma yapmak veya gerekli uzmandan randevu almasına yardımcı olmak gibi somut adımlarla yanında olabilirsiniz.
Kaynaklar:
Duffy, M. P., & Sperry, L. (2014). Overcoming mobbing: A recovery guide for workplace aggression and bullying. Oxford University Press, USA.
Duffy, M., & Sperry, L. (2011). Mobbing: Causes, consequences, and solutions. Oxford University Press.
World Health Organisation. (2003). Raising awareness of Protecting Workers’ Health Series No:4 Psychological Harassment at Work. https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/42649/9241590521.pdf?sequence=1
Cubela Adoric, V., & Kvartuc, T. (2007). Effects of mobbing on justice beliefs and adjustment. European psychologist, 12 (4), 261-271.
Janoff-Bulman, R. (2010). Shattered assumptions. Simon and Schuster.
Anderson, M. A., & MFTC, J. B. (2021). Clash of values: workplace bullying and moral injury. Counseling and Family Therapy Scholarship Review, 3 (2), 2.
Suggala, S., Thomas, S., & Kureshi, S. (2020). Impact of workplace bullying on employees’ mental health and self-worth. The Palgrave Handbook of Workplace Well-Being, 1-20.
White, S. (2004). A psychodynamic perspective of workplace bullying: Containment, boundaries and a futile search for recognition. British Journal of Guidance & Counselling, 32 (3), 269-280.
Comments