Öz bakım, kişilerin fizyolojik, psikolojik ve zihinsel olarak sağlıklarına dikkat etmek ve işlevselliği arttırmak amaçlı farkında olarak yaptıkları aktiviteler bütünü olarak tanımlanmaktadır (1). Özbakım ihtiyacı, temel kalıcı gereksinimler ve duruma özgü gereksinimler olmak üzere iki tür olarak ayrıştırılmaktadır (2). Temel kalıcı gereksinimler hayat boyu yapılan her türlü öz bakım aktivitesini kapsarken duruma özgü gereksinimler kişilerin dönemsel olarak psikolojik, zihinsel ve fizyolojik gereksinimlerine yönelik uyguladıkları aktiviteleri kapsamaktadır. Öz bakım vakit bulunduğunda yapılacak bir takım davranışlar olmaktan ziyade bireyin gündelik yaşamının ve alışkanlıklarının bir bütünü haline gelerek sıkıntı, tükenmişlik ve zarar görmeyi engellemeye yarayan önemli bir bileşen olarak kabul edilmektedir (3). Öz bakım uygulamaları uyku, egzersiz, sosyal destek, duygu düzenleme stratejilerinin kullanımı ve farkındalık uygulamaları gibi birçok faktörü içerebilmektedir (4).
Öz bakımın ne olduğunu bilmek kadar ne olmadığını bilmek de önemlidir. Öz bakımın özünde bireylerin ihtiyaçlarını fark etmesi ile ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik girişimlerde bulunması vardır. Öz bakım, kuralları olan, belli bir formülü olan veya herkes için aynı olan eylemler değildir; bireylerin ihtiyaçlarının birbirlerinden farklı olması ve her bireyin biricik olması sebebiyle kişilerin özbakım davranışları, alışkanlıkları ve ritüelleri de birbirinden farklıdır. Bunlara ek olarak öz bakım için belirli bir süre, sıklık ya da miktar da yoktur; tamamen kişiye özgü olan bu etmenler, bireylerin öznel ihtiyaçlarını tanımlamaları ve yeterince karşılamaları ile doğru orantılıdır.
Öz bakım, çok çeşitli eylemler yoluyla gerçekleştirilebilir. Düzenli beslenme ve düzenli uyku en temel öz bakım örneklerindendir. Öte yandan öz bakım bireylerin yalnızca temel fiziksel ihtiyaçlarının yeterli miktarda karşılanmasından ibaret değildir; bireylerin ailesiyle ya da sosyal çevresiyle zaman geçirmesi, kültürel aktiviteler, doyurucu kişilerarası etkileşimler ve bireyin bilinçli bir çaba ile bu gibi gereksinimlerinin karşılanabileceği düzenekler oluşturması da öz bakım örneklerinden sayılabilir.
Özbakım üzerine yapılan çalışmalar kişinin hayatında olumlu etkilere yol açtığını göstermektedir. Özbakım konusunda olumlu tutumlara sahip olan kişilerin daha sağlıklı yaşam tarzları olduğuna dair araştırmalar bulunmaktadır (5). Tüm bireylerin maruz kaldığı bir etmen olan ve bedenin günlük yaşantıda karşılaştığı baskılara verdiği psikolojik ve fiziksel gerginlik hali olan strese dair özbakım aktivitelerinin yararlı olduğu gözlenmektedir. Bir çalışmaya göre özbakım aktiviteleri sergileyen insanların stres algıları özbakım aktivitesi sergilemeyen insanlardan daha düşük seviyelerde ilerlemektedir (5). Kemoterapi tedavisi alan akciğer kanserli hastaların özbakım ve yaşam kalitesi arasındaki ilişkiye bakan bir çalışma; kişilerde özbakım gücünün artmasının yaşam kalitesinde de artışa yol açtığına, dolayısıyla insanları özbakım motivasyonu sağlama konusunda etkinlik planlamasının önemli olduğuna işaret etmektedir. (6).
Kişiler, öz bakım pratiklerini hayatlarının belli başlı alanlarında (iş ortamı, ilişkiler, sağlık vb.) farklı şekillerde uygulayabilirler. Bu pratiklere örnek olarak; fiziksel aktivite uygulamaları, sağlıklı beslenme, doğru hijyen uygulamaları, düzenli olarak gerçekleştirilen sağlık kontrolleri, psikoterapi, psikolojik sağlamlık geliştirme, bilinçli farkındalık ve nefes egzersizleri verilebilir (7, 8).
Kaynakça
1. Barnett, J. E. ve Cooper, N. (2009). Creating a Culture of Self-Care. Clinical Psychology: Science and Practice, 16(1), 16–20. doi:10.1111/j.1468-2850.2009.01138.x
2. Denyes, M. J., Orem, D. E., & Bekel, G. (2001). Self-Care: A Foundational Science. Nursing Science Quarterly, 14(1), 48–54. doi:10.1177/089431840101400113
3. Barnett, J. E., Johnston, L. C. ve Hillard, D. (2006). Psychotherapist wellness as an ethical imperative. L. VandeCreek & J. B. Allen (Ed.), Innovations in clinical practice: Focus on health and wellness içinde (ss. 257–271). Sarasota, FL: Professional Resources Press.
4. Myers, S. B., Sweeney, A. C., Popick, V., Wesley, K., Bordfeld, A., & Fingerhut, R. (2012). Self-care practices and perceived stress levels among psychology graduate students. Training and Education in Professional Psychology, 6(1), 55–66. doi:10.1037/a0026534
5. Bermejo, M. et al. (2021). The Role Of Emotional İntelligence And Self-Care İn The Stress Perception During COVID-19 Outbreak: An İntercultural Moderated Mediation Analysis. Personality and Individual Differences. 177 (2021) 110679. https://doi.org/10.1016/j.paid.2021.110679.
6. Altıparmak, S., Fadıloğlu, Ç. Gürsoy, Ş., Altıparmak, O. (2011). Kemoterapi Tedavisi Alan Akciğer Kanserli Hastalarda Öz Bakım Gücü ve Yaşam Kalitesi İlişkisi. Ege Tıp Dergisi / Ege Journal of Medicine 50 (2): 95-102, 2011.
7. Riegel, B., Dunbar, S. B., Fitzsimons, D., Freedland, K. E., Lee, C. S., Middleton, S., Stromberg, A., Vellone, E., Webber, D. E., & Jaarsma, T. (2021). Self-care research: Where are we now? Where are we going?. International journal of nursing studies, 116, 103402. https://doi.org/10.1016/j.ijnurstu.2019.103402
8. Hossain, F., & Clatty, A. (2021). Self-care strategies in response to nurses’ moral injury during COVID-19 pandemic. Nursing Ethics, 28(1), 23–32. https://doi.org/10.1177/0969733020961825
Comments